نحوه کاشت و نگهداری از درخت انجیر

اصل انجیر از آسیای صغیر است و از آن جا به دیگر نقاط دنیا مانند اطراف مدیترانه، کشور چین، ژاپن، آفریقای جنوبی، آمريکا جنوبی برده و کاشته شده است. درخت انجیر ساقه ای به ارتفاع 3 تا 10 متر و شاخه های منشعب و کم مقاومت دارد.

درخت انجیر ساقه ای به ارتفاع 3 تا 10 متر و شاخه های منشعب و کم مقاومت دارد

درخت انجیر دارای برگ های پهن و پنجه ای با ظاهر ناصاف و خشن و منقسم به ۳ تا ۵ تقسیم عمیق می ‌باشد. قسمتی که به عنوان میوه انجیر شناخته شده و مورد تغذیه قرار می گیرد، در حقیقت میوه نبوده بلکه زائده گلابی شکلی است که گل های انجیر به تعداد زیاد در داخل آن قرار گرفته و مواد قندی در این زائده جمع می شود.

در بخش های مختلف درخت انجیر، شیرابه فراوان شیری رنگ با طعم تند و سوزاننده جریان دارد. گل های این درخت مشتمل بر دو نوع نر و ماده و واقع در جدار داخلی گل آذین گلابی شکل است. قسمت فوقانی محفظه گلابی شکل، دارای سوراخ کوچکی است که گل های نر در ورودی آن و در زیر فلس‌های ریز جای دارد.

گل های ماده گل آذین، در قسمت داخلی محفظه گلابی شکل جای گرفته و از آمیزش آن ها میوه های فراوان ریزی در درون بخش گوشتی نهنج تشکیل می شود. عمل آمیزش توسط حشره بسیار کوچکی به طول ۲ تا ۳ میلیمتر به نام «بلاستوفاگا» صورت می ‌گیرد.

این حشره که تخمک گذاری آن در گل ‌های ماده انجام می گیرد، دانه های گرده را از گل های نر به گل های ماده منتقل می‌کند و با این عمل گل های ماده تبدیل به میوه‌های کوچکی می شوند که با پایه های گوشتی به دیواره نهنج چسبیده اند.

طی رسیدن میوه، نهنج گل آذین که ظاهر گلابی شکل دارد تدریجاً گوشت دار و دارای اندوخته‌های فراوان مواد قندی و غیره می شود. با توجه به اینکه در میوه حاصله مجموعه‌ای از میوه‌های کوچک خشک در سطح داخلی یک نهنج آب‌دار و گوشتی قرار گرفته، از نظر گیاه‌شناسی، انجیر به عنوان میوه مرکب شناخته می‌شود.

زیرا درختان انجیر پرورش یافته به دلیل گزینشی که طی سالهای طولانی به خاطر به دست آوردن میوه مرغوب تر در آن ها صورت گرفته تغییراتی حاصل نموده اند که در آنها اغلب گل های نر مشاهده نمی شود از این جهت برای بارور کردن آن ها شیوه های گوناگون بکار می رود که یکی تکان دادن شاخه های درختان وحشی انجیر در یک زمان معین بر روی شاخه های درختان پرورش یافته است که کاپریفیکاسیون (Caprification) نامیده می شود و یا آنکه پنس باریکی را در گل آذین گلابی شکل درخت انجیر وحشی داخل کرده و بعد آن ها را داخل گل آذین درخت انجیر پرورش یافته وارد می کنند.

تا با این عمل دانه های گرده را به گل های ماده گل آذین درخت انجیر پرورش یافته انتقال دهند. گل های ماده انجیر وحشی دارای لارو حشره ای بنام Blastophago glossorun می باشند.

در بخش های مختلف درخت انجیر، شیرابه فراوان با طعم تند و سوزاننده جریان دارد

این لارو پس از آنکه رشد نمود تبدیل به حشره کامل می شود و چون ضمن خروج از سوراخ فوقانی نهنج اندامها یش به دانه های گرده گلهای نر آلوده می گردد. در نتیجه اگر به درون نهنج درختان پرورش یافته نفوذ یابد آنها را بارور می سازد تخم ریزی حشره مذکور در درون گل آذین درختان پرورش یافته به این علت که گل های ماده اینگونه درختان خامه بلند دارند معمولاً میسر نمی شود.

گاهی برای بدست آوردن میوه مرغوب و اطمینان از انجام عمل لقاح پایه های چندی از انجیر وحشی را در مزارع درخت انجیر می کارند تا انتقال دانه گرده به گل های ماده درختان مقدور شود. درختان انجیر معمولاً سه مرتبه در سال یکی اواخر بهار دومی در تابستان و سومی در پائیزه میوه می دهند. میوه های پائیزه معمولاً کوچکتر از دو فصل دیگر است.

انواع انجیرهای خوردنی را از لحاظ زمان رسیدن به 2 دسته؛ الف) انجیرهای سه وقته که از اوایل تابستان میوه های آن شروع به رسیدن کرده و این کار را تا اواسط شهریور ماه حتی اغلب دیرتر ادامه می دهند و میوه های رسیده و آنها به رنگهای سبز یا سیاه می بایستند.

ب) انجیرهای یزدی با میوه هایی معمولاً شیرین تر از انجیر سه وقته ولی ریزتر از آنها به بزرگی گردو و به رنگهای سبز و زرد و بیشتر از همه سیاه به بازار عرضه می شوند بر خلاف انجیرهای سه وقته میوها‌یشان معمولاً در یک زمان (حدود شهریورماه) می رسند از نظر بیولوژی گل های انجیر را به سه گروه تقسیم کرده اند.

(1) انجیرهای آدریاتیک؛ (2) انجیرهای ازمیری؛ (3) انجیرهای سان پدرو.

انجیر در مناطق استوایی، نیمه استوایی و مناطق معتدل می روید بهترین آب و هوای برای تولید میوه های زیاد و خوشمزه و بزرگ ، آب و هوای خشک مدیترانه ای و مناطقی است که در آن زیتون می روید. درخت انجیر باید تابستان های گرم و زمستان هایی معتدل داشته باشد تا بتوانند محصول زیادی بدهند.

در ارتفاعات نباید. در سرمای زمستان از 12 درجه سانتی گراد زیر صفر نزول بکند متوسط گرمای دی ماه ماه برای درخت انجیر بهتر است بین 5/ 0 تا 2 درجه باشد به طور کلی نهال های انجیر در سال های نخست زندگی در برابر سرما حساس تر از درختان چند ساله هستند. درخت انجیر قادر است گرمای زیاد و خشکی هوا را تحمل کنند وحتی به گرمای نسبتاً زیاد تابستانه علاقه مند است ولی با رطوبت زیاد هوا به سختی کنار می آید.

از آنجایی که درخت انجیر در مقابل کم آبی مقاوم است در مناطق کم آب و خشک زیادتر کاشته می شود ولی کمبود آب همیشه مانع رشد طبیعی شده و باعث کم شدن محصول درخت می شود. آبیاری فوری و زیاد پس از کاشت نهال ها لازم است تا ریشه ها بتوانند با زمین و خاک تماس گرفته و مواد غذایی بویژه مواد معدنی را هر چه زودتر دریافت کنند و رشدشان را آغاز کنند.

درخت انجیر در مقابل کم آبی مقاوم است در مناطق کم آب و خشک زیادتر کاشته می شود

از هر نوع خاک برای کشت انجیر می توان استفاده نمود. مهم این است که خاک تا اندازه ای عمیق بوده و مقدار باران یا آبیاری طوری باشد که در تمام سال درخت به اندازه کافی آب در اختیار داشته باشد در زمین های سنتی که خاک آن قادر به نگهداری آب درمدت زیادی نیستند باید دفعات آبیاری را زیادتر کرد.

بهترین pH برای گیاه 6 تا 8 است معمولاً در زمینهای نسبتاً قلیایی بهترین رشد را دارد. نوع خاک برای کاشت درخت انجیر می تواند شنی یا شنی – رسی یا رسی شنی و یا حتی رسی باشد. ولی بهترین خاک برایش خاکهای شنی – رسی است و در خاک های شنی این خطر وجود دارد که از نماتدها آسیب ببیند.

شرایط مناسب کاشت انجیر

درخت انجیر ویژه منطقه های نیمه گرمسیری بوده و به زمستان ملایم و فصل تابستان گرم احتیاج دارد. این درخت به همان میزان که در برابر گرما مقاوم است، در برابر سرما مخصوصا در دوره جوانی حساس است. از این رو سرما یک عامل محدود کننده در کاشت این درخت محسوب می شود. از نقطه نظر درجه حرارت، انجیر در دمای حدود ۲۵ تا ۳۵ درجه به خوبی رشد می کند. اگرچه کاشت این درخت در گستره وسیع تر دمایی ممکن می باشد، ولی دمای بالاتر از ۴۲ درجه کیفیت محصول را کاهش می دهد.

چاله هایی که در آنها نهال ها کاشته می‌شوند به طول 50 و عرض 50 و عمق 50سانتی متر می باشد و درختان در فواصل 6 تا 12 متری (بستگی به قدرت نهایی درختان) کاشته می شوند.

ازدیاد

انجیر از راههای غیر جنسی و جنسی قابل تکثیر است. الف) ازدیاد غیر جنسی:

قلمه زدن

در نحوه کاشت مستقیم قلمه، ابتدا چاله هایی به عمق ۱ تا ۱. ۵ متر و طول و عرض حدود ۸۰ سانتیمتر تا یک متر حفره شده و در اسفند ماه تا ابتدای فروردین ماه، قلمه های ۳ یا ۴ ساله و یا مسن تر که ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر طول و ۲ تا ۴ سانتیمتر قطر دارند، تهیه شده و کاشته می شوند. مسافت ها بین چاله ها بسته به قدرت نهایی درختان حاصله از ۶ تا ۱۲ متر متغییر است.

در نحوه کاشت خزانه ای قلمه، نخست شاخه های ۲ یا ۳ ساله به طول ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر را از درخت سالم و قوی در اواخر فصل پاییز و پیش از فرا رسیدن سرما جدا می کنند. قلمه های حاصله، بعد از دسته بندی در خاک مرطوب با دمای ۵ تا ۶ درجه مراقبت می شود. در اواخر زمستان تا ابتدای بهار، قلمه ها را در هوای آزاد بر روی خطوطی به فاصله ۴۰ تا ۴۵ سانتیمتر می کارند.

موقع کاشت باید توجه داشت تنها آخرین جوانه از خاک بیرون باشد. قلمه های کاشته شده خیلی زود و راحت ریشه داده و رشد خود را آغاز می کنند . یک سال بعد قدرتمند ترین آن ها که بهتر از دیگر قلمه ها رشد نموده اند جدا کرده در اردیبهشت ماه ماه در چاله هایی به طول، عرض و عمق حدود ۵۰ سانتیمتر کاشته می شوند. این روش آسانترین راه ازدیاد درخت انجیر است.

در تکثیر و ازدیاد درخت توسط قلمه، بایستی توجه داشت شاخه ها رسیده و از درخت سالم و قدرتمند انتخاب شوند.

استفاده از پاجوش و خواباندن شاخه

از آن جا که درخت انجیر معمولاً زیاد پاجوش می دهند، از آن ها در ازدیاد درخت استفاده می شود. پاجوش ها را در بهمن یا اسفند ماه ماه در چاله های حفاری شده قرار می دهند و اطراف آن را خاک می ریزند. در این شیوه بعضی از شاخه ها را حذف کرده و صرفا ۲ تا ۳ شاخه باقی می گذارند. در برخی منطقه هایی که کشت انجیر به صورت آبی می باشد ، نخست گودالی به عمق ۲ متر کنده و ۱. ۵ متر آن را با خاک پر می کنند. بعد از آن، چاله را آب داده و نهال را داخل آن می‎ کارند. اجبار به یادآوری است ازدیاد توسط قلمه به علت مقاومت بهتر گیاه حاصله در برابر سرما نسبت به پاجوش برتری دارد.

خواباندن شاخه روش بعدی تکثیر درخت انجیر می‌باشد. در این روش شاخه های انجیر بدون اینکه از درخت مادر جدا شوند، در خاک خوابانده می‌شوند. شاخه خوابیده پس از مدتی ریشه داده و رشد خود را شروع می‌کند. پس از رشد در سال اول، مجددا طول بیشتری از شاخه به زیر خاک برده می‌شود. این عمل تا زمانی که فاصله مناسب با درخت مادر ایجاد شود تکرار می گردد. با رشد مناسب درخت جدید، ارتباط شاخه اصلی با درخت مادر قطع می گردد. ضمنا از محل جوانه های شاخه خوابیده، نهال های متعدد به‌وجود می آید که می توان از آنها استفاده کرد.

انجیر از راههای غیر جنسی و جنسی قابل تکثیر است

ب)‌ازدیاد جنسی ازدیاد جنسی به وسیله بذر تنها برای انواعی از انجیرها ممکن است که پس از گرده افشانی میوه‌هایشان بذر می دهند یعنی انجیر هایی که هنگام خوردن بذرهایشان زیردندانها صدا می دهند. بخاطر تفرق صفات از ازدیاد به وسیله بذر برای ایجاد باغ انجیر استفاده نمی کنند برای گرفتن بذر، انجیر رسیده را با انگشتان دست فشار داده خوب له می کنند. آنگاه آنها را در غربال خیلی ریز ریخته زیر شیرآب می گیرند. با فشار آب گوشت میوه از سوراخ های غربال عبور کرده و بذرها باقی می مانند. بذرها را در سایه خشک کرده و می کارند.

آخرین روش ازدیاد غیر جنسی درخت انجیر، پیوند زدن می ‌باشد. از روش پیوند زدن برای تبدیل انجیرهای مختلف مانند سبز، سیاه، متی، شاه انجیر و بر به یکدیگر استفاده می‌ شود. نوع پیوند مرسوم، لوله ای و زمان پیوند معمولاً اردیبهشت ماه می باشد.

کاشت

پیش از کاشت درخت انجیر باید خاک آن را بعد از کود پاشی سطحی (اندازه کود موردنیاز 80 کیلو ازت به صورت، N 50 کیلو فسفر به صورت P2O5 و 50 کیلو کود پتاسه به صورت K2O در هر هکتار سفارش می شود). شخم عمیق زد. سپس چاله هایی که نهال ها در آن ها باید کاشته شوند به طول 50 و عرض 50 و عمق 50 سانتیمتر کنده، نهال ها را داخلشان کاشت. موقع ریختن خاک به داخل چاله ها اندکی کود فسفره هم با آن قاطی کرد. مسافت ها براساس قدرت نهایی درخت ها محاسبه می شوند.

برای درختان قوی و پر رشد مسافت ها 12 متری در نظر گرفته و برای درختان نسبتاً ضعيف تر مسافت ها تا 6 متر هم در نظر گرفته می شود. نحوه کاشت درختان مربع یا مستطیل روی خطوط مستقیم سفارش می شود موقع کاشت نهال ها قدری از ریشه هایشان را تکه می کنند. زمین را خوب شخم زده و نرم کرده برای کاشت آماده می کنند در ماههای نخست بعد از کاشت نهال ها باید تلاش کرد که خاک مدام مرطوب باشد.

اما هدف تنها مرطوب بودن است خیس نگه داشتن زمین به نهال ها آسیب می زند. ایجاد بادشکن به رشد نهال ها می تواند کمک کند. در سال های نخست اکثر نهال های انجیر به یک قیم احتیاج دارند. نهال ها را معمولاً در حین خواب زمستانی می کارند زیرا خطر خشک شدنشان از هر زمان ديگر کمتر است. درختان کاشته شده 5 تا 7 سال بعد نخستین محصول قابل توجه را می دهند . کاشت نهال ها باید اواخر زمستان یا ابتدای بهار و پیش از جوانه زدن صورت پذیرد ولی امروزه ترتیب نهال ها در گلدان های پلاستیکی کاشت آن ها را در هر زمان ممکن ساخته است.

داشت

آبیاری نهال های انجیر در سال نخست باید به صورتی مرتب انجام گیرد. کمبود باران را مدام به کمک آبیاری باید جبران نمود.

آبیاری

از آنجایی که درخت انجیر در در برابر کمبود آب مقاوم است، در منطقه های کم آب و خشک، بیشتر کاشته می شود ولی کمبود آب، مدام مانع رشد طبیعی شده و سبب کاهش یافتن محصول درخت می شود. اندازه آب مورد لازمش، ۵۰۰ میلیمتر در سال است. کمبودش را باید توسط آبیاری مصنوعی جبران کرد.

برترین زمان آبیاری، یک ماهه پایان قبل از رسيدن و چیدن میوه ها است که سبب بزرگتر و خوش طعم تر شدن میوه ها می شود . ولی از افراط در آبیاری هم باید جلوگیری کرد زیرا روی مزه میوه ها اثر منفی می گذارد. به همین علت باید آن قدر آب به درخت داد که واقعا لازم دارد.

باران یا آبیاری باید به طریقی باشد که درخت در تمام سال، از آب کافی برخوردار شود. در خاک های شنی که قادر به مراقبت آب در زمان زیاد نیستند، دفعات آبیاری را بیشتر می کنند. خاک هایی که آب را از خود عبور نمی دهند، مانند زمین های رسی و خاک هایی که بی اندازه مرطوب هستند، سبب بدطعم شدن و ترکیدن میوه ها می شوند. زهکشی در چنين مواردی، مانع خفه شدن ریشه ها و مرگ درختان گشته و مزه میوه را هم بهتر می کند.

در نقاط خشکی که اندازه باران تکافوی احتیاج درخت انجیر را نمی کند، آبیاری درست و کافی، هم اندازه محصول را بیشتر کرده و هم میوه ها را خوش طعم تر می کند علی الخصوص درصورتی که منطقه به میزان لازم گرما و نور آفتاب به زمان نسبتا زیاد داشته باشد.

آبیاری فوری و زیاد، بعد از کاشت نهال ها الزامی است تا ریشه ها بتوانند با زمین و خاک تماس گرفته و مواد غذایی، علی الخصوص ماده های معدنی، را هر چه زودتر گرفته اند و رشدشان را شروع کنند.

آبیاری فوری و زیاد، بعد از کاشت نهال ها الزامی است

هرس فرمی و هرس بهره برداری

از دیگر مراقبت های درخت انجیر هرس درخت است. هدف از هرس درخت انجیر تقویت قدرت بازدهی آنها و ایجاد تعادل فیزیولوژیکی بین رشد شاخه ها از یک طرف و تولید میوه هایشان از طرف دیگر است هرس شاخه های امسال به طول چند سانتی متر باعث می شود که هر شاخه سال بعد تعدادی شاخه های جانبی بوجود آورد روی همین شاخه های جانبی است که گل ها و بعدش میوه ها تشکیل می شوند.

هرس درخت انجیر به دو صورت «هرس فرمی» و «هرس بهره‌برداری» انجام می شود. در هرس فرمی، شکل ظاهری درخت به دلخواه و به صورت «بوته» یا «پا‌بلند» در می آید. هرس بهره برداری درخت انجیر با هدف تقویت قدرت باردهی آنها و ایجاد تعادل فیزیولوژیکی بین رشد شاخه ها و تولید میوه انجام می شود.

هرس بهره برداری به چند نمونه تقسیم می‌شود که در مهمترین آنها از ۲ تا ۳ شاخه‌ای که روی شاخه سال قبل باقیمانده و محصول پائیزه داده یکی را که نزدیک شاخه اصلی یا تنه درخت است نگه داشته و بقیه را حذف می‌کنند.

مبارزه با آفات و بیماری ها

مبارزه با آفات و بیماری ها نیز از اقدامات ضروری در نگهداری انجیر می باشد. مورچه اولین آفتی است که در بحث مراقبت از انجیر مطرح می شود. مورچه به دو طریق به باغات انجیر خسارت وارد می کند. اولین مورد به زمان گرده‌افشانی برمی گردد بدین صورت که با شکار حشره پلاستوفاگا (عامل گرده‌افشانی) باعث پائین آمدن میزان گرده افشانی و در نهایت ریزش میوه های تلقیح نشده می شود.

مورد دوم نیز مربوط به زمان رسیدن و خشک شدن میوه بوده که با تغذیه از میوه های رسیده و خشک باعث کاهش کیفیت و کمیت محصول می‌گردد. مبارزه با مورچه معمولا به روش سنتی و با ریختن سم به دور تنه درخت و لانه مورچه انجام می شود.

از دیگر آفات مهم انجیر شب‌پره هندی، پروانه برگ‌خوار، سوسک شاخک‌بلند، مگس میوه انجیر، مگس سرکه و کته تار عنکبوتی می‌باشد که مبارزه با آنها از طریق سموم مختلف امکان‌پذیر است. مهمترین بیماری‌های انجیر نیز شامل «شانکر یا خشکیدگی شاخه انجیر»، «ترشیدگی میوه انجیر» و بیماری «موزائیک انجیر» می باشد.

کود

کود دادن در انجیر کاری، رسم نیست. عاد تا به باغهای انجیر نه کود حیوانی می دهند و نه کودهای شیمیایی و این اشتباهی بزرگ است. چون عملا ثابت شده که کودهای از ته، مقدار محصول را تا اندازه نسبتا زیادی بالا می برند. نیاز درخت انجیر به کودهای فسفر و پتاسیم هم خیلی زیاد است.

برداشت

درخت انجیر در سال دوم یا سوم بعد از کاشت نخستین میوه هایش را می دهد و در 5 تا 7 سالگی به حداکثر باردهی می رسد . میزان محصول انواع گوناگون و همینطور منطقه های مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. محصول سالانه هر هکتار انجیر کاری در باغ های خوب و در زمانی که درخت های آن در حداکثر باردهی هستند بین 15 تا 20 تن انجیر تازه بوده که این خود برابر 4 تا 5 تن انجیر خشک است.

زمان باردهی در انجیرهای سه وقته چند ماه( نیمه دوم خردادماه تا نیمه نخست شهریور ماه) طول می کشد. زمان معین چندین میوه ها مطابق با هدفی است که در نظر داریم. درصورتی که هدف پست کردن محصول جدید باشد باید میوه ها رسیده و رنگ ویژه خود را گرفته ولی آن قدر سفت باشد که حمل و نقل را تحمل کنند. ولی درصورتی که هدف خشکاندن انجیر باشد باید آن ها را روی درخت گذاشت تا کاملاَ برسند بعد آن ها را چیده و در هوای آفتابی و یا توسط ماشین های ویژه هوای داغ خشک کرد.

گردآوری: بخش علمی بیتوته