نگاهی به جنگ احد (غزوه احد)

جنگ احد:
در پی شکست مشرکان در جنگ بدر، جنگ دیگری آغاز شد که به آن جنگ احد می گویند. در این بین، پیامبر اصرار داشت که در مدینه بماند و در سرزمین احد با مشرکان بجنگد؛ چرا که جنگ شهری، برای مسلمان مزایا فراوانی داشت. به دلیل برابر نبودن تعداد نظامیان با شمار دشمن، جنگ شهری کمک خوبی به مسلمانان می کرد.

در صورتی که نگرش صحیح می توانست تمام این معادلات نفری را بهم بریزد این رأی را بسیاری از بزرگان مثل: عبدالله بن ابی و سایر بزرگان مهاجر و انصار پذیرفتند اما مثل همیشه برخی مخالفت ها سبب شد سپاه اسلام در تفرقه بیفتد و از شهر خارج شود. در پی همین موضوع، عبدالله بن ابی و سایر همراهانش دیگر در جنگ شرکت نکردند و این را بهانه را دستاویز کار خود قرار دادند.

پاسخ های تفصیلی در رابطه با جنگ بدر
شکستی که در جنگ بدر به مشرکان مکه وارد شد، برای آن ها بسیار سنگین بود. آن ها نمی توانستند ببینند مسلمانانی را که در طی این سال ها مورد شکنجه قرار می دادند، اکنون بر آن ها غلبه کرده و پیروز شده اند و بسیاری از بزرگان مکه را به قتل رسانده اند. به همین دلیل، مشرکان جهت انتقام گیری از مسلمانان برای جنگ مجدد با پیامبر تجدید قوا کردند. این مسئله تا اموال ابوسفیان نیز پیش رفت؛ تا جایی که کاروان ابوسفیان که عامل جنگ بدر بود، وقف جنگ با مسلمانان شد.

در این جنگ، قریش نیز دست روی دست نگذاشت و تعداد زیادی از قبایل هم پیمان خود را برای جنگ با پیامبر فرستاد. در این سپاه، حتی زنان نیز وارد عمل شدند تا مردان را برای جنگ با مسلمانان تحریک کنند. در این بین، یکی از یاران نزدیک پیامبر، یعنی عباس بن عبدالمطلب، برای پیامبر نامه ای نوشت و او را از نزدیک بودن جنگ باخبر کرد.

در جنگ احد، مسلمانان به خاطر منفعت طلبی شکست خوردند

 
اختلاف در استراتژیک جنگ
یکی از بزرگ ترین اختلافات در این جنگ، اختلاف مسلمانان در انتخاب استراتژی جنگی برای مقابله با کفار بود؛ چرا که پیامبر خواهان جنگ با کفار در داخل شهر مدینه بود. دلیل جنگ شهری، نابرابری مسلمانان در برابر سپاهیان دشمن بود که تصمیمی بسیار هوشمندانه و راه گشاست اما متأسفانه برخی مخالفان از این تصمیم روی برگرداندند. پیامبر(ص) فرمود: «در مدینه بمانید؛ زنان و کودکان را در خانه‌های بزرگ قلعه‌ مانند بگذارید. اگر دشمن بر ما وارد شد، در کوچه با آن‌ها می‌جنگیم. ما به مدینه آشناتر از آن‌هاییم. به ‌علاوه، از بالا حصارها و ایوان‌ها نیز تیربارانشان می‌کنیم.»

در مقابل این حرف، جوانان شهادت طلبی حضور داشتند که خواهان مبارزه با دشمن در بیرون شهر بودند. برخى از بزرگان صحابه مانند: حمزه، سعد بن عباده، نعمان بن مالک و... نیز با این جوانان هم‌ نظر بوده و می‌گفتند: « ای رسول خدا! ممکن است دشمن تصور کند ما از جنگ ترسیده ایم و به همین دلیل از شهر خارج نمی شویم و این تصور آن ها را گستاخ کند»

عبدالله بن ابى گفت: «اى پیامبر! در مدینه بمان؛ زمانی که شکست دشمن در شهر ثابت شده. واکنشی نشان نده؛ زیرا اگر در بیرون مدینه بمانند، خسته می شوند و اگر وارد مدینه شوند، مردان رو در رو با آن‌ها جنگیده و زنان و کودکان از بالا سنگ‌سارشان می‌کنند و اگر به مکه بازگردند، با شکست و نومیدى برخواهند گشت.»

این گفتگوها و مجادلات تا آنجا پیش رفت که در نهایت، پیامبر راضی به رأی اکثریت حضار شد و تصمیم گرفت تا در بیرون شهر با دشمن رو به رو شود. گویا این تصمیم مطابق نظر عده بسیاری نبود و باعث شد تا عبدالله بن ابى همراه با سیصد نفر از سپاه یعنی یک سوم سپاه اسلام، دست از جنگ کشیده و به خانه های خود برگردند.
 

تصویر نقاشی شده از وقایع جنگ احد

 
وقایع جنگ احد
پیامبر به همراه سپاهیانش در کنار کوه احد آرایش جنگی گرفت و برای غلبه بر مکر دشمن و از پشت حمله نکردن آن، بر روی کوه تعدادی کماندار نهاد تا آن ها را هدف قرار دهند. اما به محض پیروزی سپاه پیامبر، آن ها به خاطر طمع و غنیمت به سوی سپاه بازگشتند و دشمن حمله را شروع کرد. آن ها از پشت حمله کردند و مسلمانان از هر دو طرف محاصره شدند. اما چیزی که بیشتر مسلمانان را از پا درآورد، خبر دروغین کشته شدن پیامبر بود که باعث فرار آن ها شد. تنها عاملی که پیروزی صد درصدی کفار را نقض می کرد، تنها و تنها مقاومت پیامبر و یاران اطراف ایشان بود.

23 نفر از سپاه مکه در جنگ احد به هلاکت رسیدند. با این حال، در تعداد دقیق شهدا مسلمان اختلاف نظر وجود دارد. منابع تاریخی، تعداد شهدا را 65، 68، 70 و بیش از 70 نفر ذکر کرده‌اند که یکی از سرشناس‌ ترین شهدا، حمزه عمو پیامبر، بود که هند (همسر ابوسفیان) بدن او را تکه تکه کرد.

این جنگ برای مسلمان بسیار دشوار بود؛ چرا که بسیاری از افراد سپاه اسلام زخمی و مجروح شدند و پیامبر نیزحال خوشی نداشت. وضع روحی و روانی مسلمانان بسیار بد وآشفته شده بود؛ چرا که آن ها برای یک لحظه طعم پیروزی را چشیده بودند و پیروزی را حق خود می دانستند اما به سادگی و به خاطر اشتباه عده ای منفعت طلب، شکست خوردند. این شکست موجب شده بود تا به اعتقاد و ایمان مسلمانان آسیب وارد شود. خطاکارانی از جمله تیراندازان رها کننده سنگر و فراریان جنگ و احتمال مجازات آن‌ها، احتمال حمله مجدد مشرکان که در شادی پس از پیروزی به سر می بردند و... همه بر تلخی و سختی های این شکست اضافه می کرد.

وقایع سخت پس از جنگ
جنگ احد به حدی دشوار بود که مسلمانان نماز آن روز را نشسته خواندند. همچنین، به خاطر تعداد زیاد شهدا، پیامبر تصمیم گرفت برای هر دو یا سه نفر شهید، یک قبر آماده کنند و یاران نیز اطاعت امر کردند. آن ها هنگام دفن اجساد، برای کسانی که حافظ و قاری قرآن بودند احترام و تقدم بیشتری نهادند.

تعدادی از انصار نیز تصمیم گرفتند شهدا خود را به مدینه بازگردانده و خاک کنند که پیامبر از این کار جلوگیری کرد و دستور داد شهدا را در همان محل جنگ دفن کنند. هنگام بازگشت از جنگ، تمامی بانوان مدینه به استقبال مجروحان و بازماندگان شتافتند و برای آن ها آب و غذا برده و زخمی ها را بستری کردند. حضرت فاطمه(س) نیز به همراه امام علی(ع) به مداوا پیامبر اسلام(ص) و صورت زخمی ایشان پرداختند.

جنگ احد را می توان از غزوه های بسیار معروف پیامبر دانست که در سال سوم هجری و کنار کوه احد به وقوع پیوست. لشکر انتقامجو کفار، نزدیک به سه هزار نفر نیرو داشت و به قصد خون خواهی کشتگان بدر عزم جنگ کرده بودند. لشکر پیامبر در برابر چنین لشکری بسیار کم و چیزی حدود هزار نفر بود.

پیامبر، عبدالله بن جبیر را به عنوان رهبر تیراندازان بر سر کوه عینین نهاد. کوه عینین سمت چپ احد قرار داشت. مشرکان نیز دو دسته شدند. در سمت راست، خالد بن ولید و در سمت چپ، عکرمه پسر ابوجهل فرماندهی سپاه را برعهده داشتند. پیامبر قبل از شروع جنگ، خطبه را خواند و به تیراندازان تأکید کرد تا هرگز موضع خود را ترک نکرده و تا پیروزی حتمی نبرد به سمت لشکر نیایند.

در نتیجه اولیه جنگ، شکست مشرکان واضح بود. در آن هنگام، طلحه بن ابی که یک مبارز معروف و قدر بود، امام علی(ع) را به جنگ طلبید و در نهایت، امام علی(ع) به میدان رفت و او را شکست داد. با شکست او، مسلمانان خوشحال و پیروز، تکبیر گفتند و امید در دلشان افزایش یافت. سپس بلافاصله حمله کرده و سپاه دشمن را درهم کوبیدند. اما در نهایت، تیراندازان تمام این زحمات را بر باد دادند. روایت شیخ مفید از ابن مسعود: پریشانی  مسلمانان به جایی رسید که همگی گریختند و جز علی بن ابی طالب(ع)، کسی در کنار رسول خدا(ص) باقی نماند. سپس، چند نفر از جمله: عاصم بن ثابت، ابودجانه و سهل بن حنیفبه به رسول خدا(ص) پیوستند.

پیامبر عبد الله بن جبیر را فرمانده پنجاه نفر تیرانداز کرد و به او فرمود: «با تیراندازی خود و نفراتت دشمن را از آمدن به سمت کوه دور کن تا دشمن از عقب بر ما نتازد و هیچ‌گاه این سنگر را رها مکن؛ نتیجه جنگ اگر به نفع ما باشد یا اگر به ضرر ما تمام شود، همراه این راه بدان که اگر دشمن بر ما غلبه کند از سوی تو بوده است. در آن روز، رسول خدا (ص) دو زره بر تن کرده بود و با آن دو زره قصد جنگ داشت؛ شاید سختی جنگ را پیش بینی کرده بود.

در الدرالمنثور نیز آمده است که ابن جریر از سدی حدیثی را روایت کرده: «رسول خدا(ص) با هزار مرد جنگی به طرف احد حرکت کرد و از قبل نوید پیروزی را به ایشان داده بود؛ البته به شرطی که صبور باشند ولی عبد الله بن ابی با سیصد نفر پیرو، بازگشتند. ابو جابر سلمی، عبد الله را صدا زد و آن ها را به همراهی در جنگ دعوت کرد ولی او به سخنان جابر توجهی نکرد و گفت: «ما قتالی نمی بینیم. اگر به حرف ما بروی، تو هم با ما بر می گردی.»

زمان وقوع جنگ احد:
غزوه احد شنبه 7 شوال سال 3 قمری/ 26 مارس 625 میلادی اتفاق افتاد. برخی نیز معتقدند در 15 شوال همان سال رخ داده است.

جنگ احد در آیات و روایات
ترجمه آیات 129 -121 سوره آل عمران
•    121- ای پیامبر! سحرگاهی را که به قصد صف آرایی مؤمنان برای جنگ از خانه خود بیرون شدی، به یاد بیاور. خداوند نسبت به تمام سخنان و رفتار تو شنوا و دانا بود.

•    122- هنگامی که دو گروه از شما ترسیده و در فکر فرار از جنگ بودند در حالی که خداوند با آن ها بود و آن ها را قوی کرد. اهل ایمان همواره باید متوکل به خدا باشند تا نیرومند شوند.
•    123- به درستی که در جنگ بد، خداوند یار شما بود و با وجود ضعیف بودنتان در برابر سپاه دشمن، پیروزی را نصیب شما کرد. امید است به خاطر نعمت های خداوند سپاس گزار باشید.

•    124- ای پیامبر، هنگامی را که به مؤمنان گفتی:« آیا خداوند با فرستادن سه هزار فرشته برای یاری شما، کمکتان نکرد؟» به خاطر بیاور.

•    125- بله؛ اگر در جنگ صبور، مقاوم و همواره پرهیزکار باشید، هنگامی که دشمنان به سوی شما حمله ور شوند، خداوند برای پیروزی در مقابل کفار، پنج هزار فرشته را با پرچم مخصوص لشکر اسلام به یاریتان می فرستد.

•    126- خداوند فرشتگان را فرستاد تا برایتان خبر پیروزی بیاورند تا مطمئن شوید خدا به کمکتان آمده. گشایش و پیروزی از طرف خداوند توانا و دانا به شما داده شد.

•    127- تا با هلاکت و خفت و خواری دشمنان، آن ها را از دستیابی هدفشان (نابودی اسلام و مسلمانان) ناامید کند.

•    128- ای پیامبر، کاری به اختیار تو انجام نمی شود. خدا اگر بخواهد، کفار را می بخشد و اگر نخواهد، به گناه مردم ظالم، آن ها را دچار عذاب الهی می کند.

•    129- مالک تمام آنچه در آسمان ها و زمین است، خداوند است و هر کس را بخواهد می بخشد و هر کس را بخواهد به عذاب دچار می سازد. خداوند نسبت به آفریده های خود بخشنده و رئوف است.
مؤلف قدس سره: در رابطه با جنگ احد با روایات متعددی مواجه هستیم که قادر به نقل همه آن ها نیستیم. بخشی از روایات ذکر شده، در حد فهم معانی آیات نازل شده در شأن داستان جنگ احد هستند.

گردآوری: بخش مذهبی بیتوته