مسجد جامع داراب تنها مسجد چهار مناره‌ای در جهان است که مناره‌های آن برخلاف سایر مساجد مدور نیست.

شهرستان داراب که در گذشته دارابگرد یا دارابجرد نامیده می‌شد، از قدیمی‌ترین شهرهای ایران و جهان به شمار می‌رود. بر مبنای مطالعات باستان‌شناسی، قدمت تمدن در این ناحیه که در جنوب شرقی استان فارس قرار دارد، به هزاره‌های ششم و پنجم قبل از میلاد می‌رسد. در این شهر مسجد جامعی قرار دارد که سبک ساختمان آن از حیث معماری سبک بنا همچنین مناره‌ها و شبستان آن در نوع خود بی‌نظیر و دارای مشخصه‌های منحصربه‌فرد است و تا حدی به آرامگاه اعتمادالدوله تهرانی، پدر نور جهان (ملکه ایرانی هندوستان) که در شهر آگرای  هند واقع شده است، شباهت دارد. این مسجد جامع تنها مسجد جامع چهار مناره‌ای جهان و یکی از چهار بنای شاخص شهر داراب است.

مسجد جامع داراب قدیمی‌ترین بنای شهر فعلی داراب است که دارای چهار برج تنومند و یازده ضلعی متساوی‌الاضلاع است. روی برج‌ها با آجر خانه‌بندی و روی آن‌ها با خط کوفی آیات قران نگاشته شده است. بر روی این خانه‌بندی‌های مربع شکل نخستین آیات سوره آیه‌الکرسی و نیز عبارات لااله الاالله، محمد رسول الله به خط کوفی نگاشته شده است. همچنین به کرات نام علی (ع) بر روی این مناره‌ها نگاشته شده است. فضای بزرگ حیاط مسجد پوشیده از درختان تنومند خرما، پرتقال و نارنج است. در گوشه دیگر حیاط نیز دو سنگ آسیاب وجود دارد که در دهه‌های گذشته برای کوبیدن ساروج از آن استفاده می‌شده است.

بنای اصلی مسجد به‌صورت مکعب مستطیل قرار گرفته که در زوایای چهارگانه آن چهار مناره دیده می‌شود. بزرگ‌ترین بخش بنا، شبستان مرکزی آن است که درسمت شمال و جنوب آن دو ایوان سراسری پهن و در سمت غرب آن دو ایوان کم‌پهنا با سقف کوتاه قرار گرفته است که این ایوان‌ها به وسیله چندین دهلیز کوچک و بزرگ به فضای بیرونی مسجد وصل می‌شوند. در مناره‌های مسجد چندین سنگ نبشته بوده  که هم‌اکنون تنها یکی که مربوط به معافیت مالیاتی تجار داراب در دوره قاجاریه بوده، باقی‌مانده است که در تابستان سال ۱۳۷۹ به موزه سنگ‌های تاریخی هفت‌تنان شیراز انتقال داده شد.

مصطفوی باستان‌شناس و نویسنده ایرانی معتقد است وضع ساختمان مسجد جامع داراب ترکیب مخصوصی است که با مساجد معمولی ایران اختلاف دارد. معماری این مسجد آجری به شیوه بناهای دوره سلجوقی است و مساحت آن به ۳۸۰ مترمربع می‌رسد. مناره‌های این مسجد برخلاف بیشتر مساجد ایرانی دایره شکل نیست، بلکه از ۱۱ ضلع مساوی تشکیل شده که بر روی آن‌ها نزدیک نیم متر با روسازی گچ، آجر و سنگ با اشکال مربع و لوزی خانه‌بندی و تزیین شده است.

در چهار سوی شبستان، ایوان، دهلیزها، اتاقک‌ها و چهار مناره آجری یازده ضلعی که عرض هر ضلع نیم‌ متر است، قرار دارد. مناره سمت راستی ضلع جنوبی در سده گذشته مرمت و بازسازی شده و مناره سمت چپی ضلع غربی مسجد به شکل اولیه خود هنوز پابرجا است. دو مناره ضلع شرقی و شمالی از جهت خانه‌بندی و تزیینات با دو مناره دیگر متفاوت است. در پایین مناره‌ها دری وجود دارد که به‌وسیله یک راه‌پله مارپیچ به پشت‌بام مسجد راه می‌یابد که با صعود از پله‌ها دو خروجی به بیرون مشاهده می‌شود. یکی برای ورود به پشت‌بام است و دیگری تا انتهای مناره‌ها ادامه می‌یابد که احتمالا محل استقرار موذن بوده است. 

در ضلع شمال شرقی مسجد، شبستانی مستطیل شکل قرار دارد که طول آن در جهت شمال غربی، جنوب شرقی و عرض آن در جهت شمال شرقی، جنوب غربی است. دو ضلع بلندتر شبستان ضلع شمال شرقی، جنوب غربی راهروهای نسبتا عریض با سقف مدور که از شبستان اصلی کوچک‌تر است، قرار دارد که به حیاط مسجد متصل می‌شود. در اطراف این راهروها اتاق‌های کوچکی نیز وجود دارد. این شبستان به‌وسیله ۹ دهلیز یا راهرو به حیاط متصل می‌شود. سقف راهروها و شبستان اصلی فاقد تزیینات است و در درون شبستان و در پشت دیوار ایوان ضلع غربی، محرابی با تقسیم‌بندی‌های مناسب و گچبری قرار دارد.

روشنایی شبستان اصلی به‌وسیله ۶ پنجره هلالی شکل کوچک و دو پنجره بزرگ تامین می‌شود. سقف ایوان‌های این مسجد از سقف شبستان کوتاه‌تر است. سقف دهلیزهای دو سوی شبستان و اتاقک‌های روبه‌روی آن گنبدی و ضربی است و سقف شبستان مسجد کوتاه‌تر است. در دو ضلع شمال شرقی و جنوب غربی شبستان اصلی ایوانی سراسری ساخته شده است. ایوان ضلع جنوب غربی هنوز پا برجا است. اما در ایوان شمال شرقی، دیوارهای نازکی در دهانه‌های رو به حیاط مسجد قرار گرفته و به شبستانی دیگر تبدیل شده است. در رو به روی دهانه ایوان ضلع جنوب غربی مسجد، منبری از گچ و آجر وجود داشته و در پشت آن نیز حوض بزرگی واقع بوده است که اینک منبر و حوض از بین رفته است. در گوشه غربی مسجد نیز آب انباری قرار داشته که آب مسجد و اهالی اطراف مسجد را تامین می‌کرد که آن هم نیز تخریب شده است.

ساختار کلی مسجد به دلیل وجود شباهت با عمارت خدای‌خانه مسجد عتیق شیراز (از بناهای قرون اولیه هجری قمری) و همچنین شباهت آن با یکی از عمارت‌های تاریخی کشور هندوستان همواره مورد توجه نویسندگان مختلف قرار گرفته است. اهمیت مسجد جامع داراب از لحاظ سبک ساختمانی مخصوص به آن است که به این بنای تاریخی و مهم آرامگاه اعتمادالدوله تهرانی در آگره هند و نیز خدای‌خانه مسجد جامع شیراز شباهت دارد و ارتباط و پیوستگی بیشتر فرهنگ و هنر دو کشور باستانی ایران و هند را در قرن ۱۱ هجری نشان می‌دهد و شیوه معماری مشترک ایران و هند و نمونه کارهای استادان ایرانی توام با تاثیر از معماری هندوستان در هر دو بنا به خوبی پدیدار است.

• مسجد جامع عتیق شیراز ، عبادتگاه حافظ لسان الغیب

اختلاف نظر بر سر قدمت این بنای تاریخی منجر به انتشار مقالات مختلفی از طرف پژوهشگران در کتب تاریخی شده است. در این میان برخی از نویسندگان قدمت آن را پیش از دوران صفویه و حدود دوران ایلخانان مغول می‌دانند و برخی مقارن با شکل‌گیری شهرستان داراب و جمعی نیز آن را تقریبا سلطنت شاه طهماسب دانسته‌اند و معماری آن را متاثر از بناهای قبل از صفویه از جمله عمارت آجری عصر سلجوقی می‌دانند. احتمالا مسجد جامع داراب مربوط به دوره سلجوقیان باشد. این بنای تاریخی در مرکز شهر داراب در محله بازار واقع شده و در زمان شاه طهماسب یکم صفوی مرمت شده است و از این‌رو قدمت بنا به دوره صفوی تعلق ندارد. تقریبا روبه‌روی درب ورودی بزرگ مسجد جامع داراب لوحه سنگی در ارتفاع دو یا دو متر و نیمی از کف زمین بر جبهه خارجی دیوار شمالی شبستان نصب بوده که تاریخ بنای مسجد و وقفنامه مربوط به آن را در برداشته است و چون لوحه در محل خود نیست، تاریخ قطعی ساختمان مسجد را نمی‌توان معین نمود.

این اثر در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.