گزارش تاریخی مناره جام: شاهکاری از معماری اسلامی در افغانستانمناره جام کجاست؟ معماری مناره جام  تاریخچه مناره جام  محتوای کتیبه های مناره جامتهدیدات برای مناره جم حفاظت از مناره جمسوالات متداول درباره مناره جام سخن پایانی مقاله ی مناره جام

مناره جام: معماری و اندیشه اسلامی در غرب افغانستان

 

 

مناره جام، یک میراث جهانی در غرب افغانستان واقع شده است. این مناره در ولسوالی شهرک ولایت غور، در کنار رودخانه هاری واقع شده و معمولاً به عنوان مناره جام شناخته می‌شود. این مناره به ارتفاع 62 متر (یا 65 متر)  است و در حدود سال 1190 ساخته شده است.

 

ساختار اصلی آن کاملاً از آجر پخته‌ ساخته شده و با تزئینات پیچیده‌ای از آجر، گچبری و کاشی لعاب دار تزئین شده است، که شامل نوارهای متناوب از آیات قرآن، نقوش هندسی و خط کوفی و نسخ می‌شود. این مناره به دلیل زیبایی و تزئینات هنری خود معروف است. از سال 2002، مناره جام در فهرست میراث جهانی در خطر یونسکو قرار دارد و به علت فرسایش و خطرات مختلف تهدید می‌شود. در سال 2014، گزارش‌ها نشان دادند که این برج در وضعیت خطر جدی برای ریزش قرار دارد.

 

همچنین، در سال 2020، مناره جام به عنوان یک میراث فرهنگی در فهرست میراث فرهنگی جهان اسلام توسط سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی جهان اسلام (ICESCO) جای گرفت. این اقدام نشان از اهمیت فرهنگی این مناره دارد و اولین میراث فرهنگی افغانستان است که در فهرست ICESCO به ثبت رسیده است.

  

 

مناره جام که احتمالاً در محل فیروزکوه پایتخت سلسله غوریان قرار دارد. این مناره به شکل مناره‌ای مدور با هشت ضلع ساخته شده و دارای دو بالکن چوبی و یک فانوس در بالای آن می‌باشد. طراحی رسمی مناره جام شباهت چشمگیری به مناره‌های غزنی دارد که توسط مسعود سوم ساخته شد. ممکن است الهام بخش مستقیم این مناره، مناره قطب در دهلی، هند بوده باشد.

 

مناره جام به یکی از گروه‌های متشکل از 60 مناره و برج تعلق دارد که در مناطق مختلف آسیای مرکزی، ایران و افغانستان در طی قرون 11 تا 13 ساخته شدند. این مناره‌ها به عنوان نمادهای پیروزی اسلام معروف بودند، در حالی که برج‌های دیگر به عنوان نمادهای دیدبانی و نشانه‌های مسیر برای مسافران بودند.

 

منطقه باستان‌شناسی اطراف مناره جام شامل خرابه‌های یک کاخ، سازه‌های دفاعی، کوره‌های سفالگری و یک قبرستان یهودیان است و معتقدند که این مکان بخشی از شهر گمشده کوه فیروزه است. تجزیه و تحلیل حفره‌های دزدی در اطراف این مناره و مشاهدات تصاویر ماهواره‌ای با وضوح بالا و داده‌های Google Maps نشان می‌دهد که پایتخت تابستانی سلسله غوریان در اطراف مناره جام به مساحت حدود 19.5 هکتار وسعت دارد.

 

منطقه باستانی جم در سال 2002 به عنوان اولین سایت میراث جهانی افغانستان شناخته شد. با این حال، به دلیل وضعیت نامطمئن حفظ مناره و نتایج غارت در این محوطه، مناره جام در فهرست میراث جهانی در خطر یونسکو ثبت شد. علاوه بر این، باستان‌شناسان یک قبرستان یهودیان را در فاصله 10 کیلومتری از مناره کشف کردند که شامل بقایای یک ساختمان نظامی، یک کاخ و کوزه‌های سفالی می‌شود.

 

 

فاتح تیموری بابر، پس از فتح جام و عبور از کوهستان‌ها، به سوی کابل حرکت می‌کند و مناره جام به عنوان علامتی از این مسیر معروف است.

 

در طول قرن دوازدهم و سیزدهم، غوریان تسلط خود را به مناطق مختلفی از افغانستان امروزی و قسمت‌هایی از شرق ایران، آسیای مرکزی، شمال هند و بخش‌هایی از پاکستان گسترش دادند.

 

کتیبه‌های عربی مرتبط با مناره جام به تاریخ دقیقی مشخص نیست؛ بر اساس محاسبات میلادی می‌توان به سال‌های 1193/4 یا 1174/5 اشاره کرد. احتمالاً این کتیبه به یادآوری پیروزی غیاث‌الدین سلطان غوری بر غزنویان در سال 1186 در لاهور می‌پردازد. واژه‌های عربی روی این کتیبه به یادآوری این پیروزی و گسترش اسلام در شمال شبه‌قاره هند اختصاص داده می‌شود.

 

با وجود این تفسیرها، دکتر رالف پیندر ویلسون، باستان‌شناس بریتانیایی، به تحقیقات مفصلی درباره مناره جام پرداخت و معتقد بود که مناره به منظور گرامیداشت پیروزی معز الدین، برادر غیاث‌الدین غوری بر غزنویان ساخته شده است. این پیروزی به اسلام اجازه داد تا در مناطق شمال شبه‌قاره هند گسترش یابد.

 

فرضی وجود دارد که مناره جام به مسجد جمعه فیروزکوه متصل بوده و در یک سیل ناگهانی پیش از محاصره مغول در اوایل قرن سیزدهم شسته شده و از بین رفته است .

 

شکوه امپراتوری غوریان پس از مرگ غیاث‌الدین در سال 1202 کاهش یافت و شهر فیروزکوه نیز در سال 1222 تحت تصرف مغول‌ها ویران شد.

 

تا سال 1957، مناره جام به ندرت شناخته شده بود، اما سر توماس هولدیچ در سال 1886 این مناره را به عنوان یکی از کارهای خود در کمیسیون مرزی افغانستان گزارش داد. اواخر دهه 1970، ورنر هربرگ محدودیت‌هایی در محدوده مناره جام بررسی کرد و دکتر رالف پیندر-ویلسون مطالعات اصلی خود را در مورد این مکان در همان دوره، قبل از تجاوز شوروی به افغانستان در سال 1979، انجام داد.

 

در تاریخ 17 ژانویه 2022، زمین‌لرزه‌ای در غرب افغانستان به وقوع پیوست. این زمین‌لرزه منجر به سقوط آجرهای مناره شد و اکنون این مناره با خطر ریزش بیشتری روبه‌رو است.

 

در بالاترین بخش از کتیبه، گروهی از اعتراف به ایمان مسلمانان، شهادت می‌دهند: "گواهی می‌دهم که معبودی جز الله نیست (و اینکه محمد فرستاده خداست)".

 

زیر این اعتراف به ایمان، دو خط از آیه 13 سوره صف (صفحه 61 قرآن) آمده است: "یَعْرَ اللَّهِ وَالْفَعْرَةً"، که به معنای "ای محمد! مؤمنان را بشارت ده، ای کسانی که ایمان آورده‌اید" می‌باشد.

 

در ادامه، گروهی دیگر از اسامی و القاب غیاث الدین محمد بن سام آمده است.

 

زیر این قسمت، یک نوار حاوی نسخه‌ای تقویت‌شده از نام‌ها و القاب غیاث‌الدین محمد در کاشی‌های معرق فیروزه‌ای قرار دارد.

 

یک شش ضلعی مستطیل با دو خط نسخی در زیر، (1) "اثر علی بن..."، (2) به صورت رمزنشده آمده است.

 

یک کتیبه به نام "ابوالفتح" که به دلیل خسارات و آسیب‌های زیادی به گچ‌بری آن، وضعیت بسیار نامساعدی دارد.

 

نوارهای در هم آمیخته که شامل آیات سوره مریم (نوزدهمین سوره از قرآن) هستند.

 

در سمت شمال کتیبه، یک کتیبه با خط کوفی و نوارهایی با نام "در تاریخ سال پانصد و نود" (معادل 27 دسامبر 1193 تا 16 دسامبر 1194) آمده است. 

 

 

مناره جم به دلیل واقعیتی که در معرض خطر تخریب قرار دارد و به اسباب تهدیداتی چون فرسایش ناشی از مجاورت با رودخانه هاری و جم، نفوذ آب، و همچنین زلزله‌های مکرر در منطقه، تحت تاثیر قرار دارد. این برج به علت کج شدن تدریجی خود نیز در معرض خطر قرار دارد. تلاش‌های تثبیت و بازسازی برج در طول زمان انجام شده است. همچنین، این محل تاریخی از تخریب توسط غارتگران و فعالیت‌های حفاری غیرقانونی نیز رنج می‌برد.

 

علاوه بر این تهدیدات، در سال 2018، گزارش‌ها نشان داد که طالبان در نزدیکی مناره جم در ایستگاه‌های بازرسی با نیروهای محلی در درگیری مسلحانه قرار گرفته و برخی از بخش‌های منطقه تاریخی را تخریب کردند. این وقایع نشان از ناپایداری و افزایش تهدیدات به این مکان ارزشمند دارند.  

 

مناره جم در دهه‌ی 1950 توسط کاشفان فرانسوی دوباره کشف شد. از زمان کشف مجدد تا دهه‌ی 1970، تلاش‌های فعالی برای بازسازی و انجام مطالعات علمی انجام گرفت تا روند پوسیدگی این بنا کندتر شود. اما پس از حمله شوروی به افغانستان، تلاشی در راستای حفظ و تعمیر مناره جم انجام نگرفت.

 

 

 

این مناره در منظره‌ای ناهموار و دشوار ذوب می‌شود. یونسکو تلاش کرده است تا برنامه‌های ارزیابی برای حفاظت از این آثار باستانی را راه اندازی کند. در سال 2012، یونسکو برنامه‌هایی را برای اسکن سه بعدی مناره، اندازه‌گیری‌های هیدرولیکی، و تقویت تیرهای نگهدارنده و دیوارها به منظور حفظ مناره تدوین کرد. عکس‌هایی از ساختار خارجی نیز گرفته شد تا مدل‌هایی برای بازسازی آینده ایجاد شود. متأسفانه، بی‌ثباتی‌های سیاسی منجر به کمبود بودجه شده و تاکنون هیچ تلاشی برای تعمیر و نگهداری انجام نشده است. همچنین، دسترسی به زمین اطراف مناره دشواری‌هایی را ایجاد کرده است. با این حال، این ارزیابی‌ها مبنایی قوی برای تعمیر و نگهداری آینده ارائه کرده‌اند.

 

 

 

برای حفاظت از مناره جم، تلاش‌های زیادی نیاز است. امنیت باید به عنوان یکی از محورهای اصلی در نظر گرفته شود، زیرا غارت امری عادی در محوطه باستانی است.

 

 

 

1. مناره جام چیست؟

مناره جام یک برج تاریخی در افغانستان است که از آجر ساخته شده و دارای طراحی معماری منحصر به فردی می‌باشد. این برج به دلیل تاریخچه و زیبایی خود شهرت دارد.

 

  2. مناره جام کجا واقع شده است؟

مناره جام در ولسوالی شهرک ولایت غور در غرب افغانستان واقع شده است. این مناره در منطقه دورافتاده‌ای قرار دارد و در کنار رودخانه هاری واقع شده است.

 

  3. تاریخچه مناره جام چگونه است؟

مناره جام در قرن دوازدهم میلادی ساخته شد و به مدت قرونی به عنوان نمادی از پیروزی اسلام و غوری‌ها شناخته شده است. در تاریخ اسلامی و تاریخ افغانستان اهمیت ویژه‌ای دارد.

 

  4. چرا مناره جام در خطر قرار گرفته است؟

مناره جام به علت عواملی از جمله فرسایش و زلزله در خطر ریزش قرار دارد. زلزله‌ای که در سال 2022 رخ داد، باعث سقوط آجرها از برج شده و مناره جام به شدت به خطر افتاده است.

 

  5. آیا مناره جام در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد؟

بله، مناره جام در سال 2020 به عنوان میراث فرهنگی جهان اسلام توسط سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی جهان اسلام  ایساکو تایید شد. این مناره اولین میراث فرهنگی افغانستان است که در فهرست ایساکو ثبت شده است.

در این مقاله، با تاریخچه و اهمیت مناره جام آشنا شدیم و به مشکلاتی که این بنا تاریخی را تهدید می‌کنند، پرداختیم. از آنجایی که مناره جام به عنوان نمادی از پیروزی و تاریخ اسلامی در افغانستان بسیار ارزشمند است، حفظ و حمایت از آن امری حیاتی به نظر می‌آید. امیدواریم که تلاش‌های جهانی و ملی برای نجات و حفظ مناره جام موفقیت آمیز باشند تا این نماد ارزشمند از تاریخ و فرهنگ افغانستان نابود نشود. و ثروت‌های تاریخی و فرهنگی جهان را حفظ شوند.  

 

 

  گرد آوری:بخش گردشگری بیتوته